Михаил Александрович Булгаковтың (1891 - 1940) «Мастер және Маргарита» романы алғаш рет жазушы қайтыс болғаннан кейін ширек ғасыр өткен соң, 1966 жылы жарық көрді. Бірден дерлік бұл жұмыс үлкен танымалдылыққа ие болды - сәл кейінірек ол «алпысыншы жылдардағы Інжіл» деп аталды. Мектеп оқушылары Мастер мен Маргаританың махаббат хикаясын оқыды. Философиялық ойлау қабілеті бар адамдар Понтий Пилат пен Ешуаның пікірталастарын қадағалады. Көңіл көтеру әдебиетінің жанкүйерлері тұрғын үй мәселесінен бүлінген сәтсіз мәскеуліктерге күлді, оларды Вуланд пен оның құрбылары бірнеше рет ең ақымақ жағдайға қалдырды.
Мастер және Маргарита - бұл мәңгілік кітап, дегенмен әдебиеттанушылар бұл акцияны 1929 жылмен байланыстырды. Мәскеу көріністерін жарты ғасырға артқа немесе алға жылжытуға болмашы ғана өзгерістер болатыны сияқты, Понтий Пилат пен Ешуаның пікірталастары жарты мыңжылдықта ертерек немесе кейінірек болуы мүмкін еді. Сондықтан роман барлық жастағы адамдарға және әлеуметтік мәртебеге жақын.
Булгаков өзінің романы арқылы азап шеккен. Ол 10 жылдан астам уақыт жұмыс істеді және мәтінді аяқтағаннан кейін сюжетті аяқтай алмады. Мұны оның әйелі Елена Сергеевна жасауы керек еді, ол күйеуінен гөрі бақыттырақ болды - ол Мастер мен Маргарита басылымын көргенге дейін өмір сүрді. Е.Булгакова күйеуіне берген уәдесін орындап, роман шығарды. Бірақ мұндай табанды әйелге психологиялық ауыртпалық өте ауыр болды - Маргаританың прототипі болған Елена Сергеевна романның алғашқы басылымынан 3 жыл өтпей жатып, жүрек талмасынан қайтыс болды.
1. Романмен жұмыс 1928 немесе 1929 жылдары басталғанымен, Михаил Булгаков 1939 жылы 27 сәуірде, 2 және 14 мамырда жарық көрген нұсқаларға ең жақын нұсқасында «Мастер мен Маргарита» шығармасын алғаш рет оқыды. 10 адам қатысты: жазушының әйелі Елена және оның ұлы Евгений, Мәскеу көркем театрының әдеби бөлімінің меңгерушісі Павел Марков және оның қызметкері Виталий Виленкин, суретші Петр Уильямс әйелі Ольга Бокшанскаямен (Елена Булгакованың әпкесі) және оның күйеуі, актер Евгений Калужскиймен, сондай-ақ драматург Алексей Файко. және оның әйелі. Олардың естеліктерінде мамыр айының ортасында өткен қорытынды бөлімді оқу ғана қалғандығы тән. Көрермендер бірауыздан романның жарық көруіне сенбеу мүмкін емес - оны цензураға жіберу қауіпті дегенді айтты. Алайда бұл туралы әйгілі сыншы және баспагер Н.Ангарский 1938 жылы болашақ шығарманың үш тарауын ғана естіп отырып айтқан болатын.
2. Жазушы Дмитрий Быков 1938-1939 жылдары Мәскеу бірден үш көрнекті әдеби туындының сахнасына айналғанын байқады. Сонымен қатар, үш кітапта да Мәскеу тек қимылдар пайда болатын тұрақты көрініс емес. Қала іс жүзінде кітаптың қосымша кейіпкеріне айналды. Үш жұмыста да Кеңес Одағының астанасына басқа әлем күштерінің өкілдері келеді. Бұл Мастер мен Маргаритадағы Вуланд. Михаил Булгаков, Лазар Лагиннің «Хоттабыч қарт» ертегісіндегі джин Хасан Абдурахман ибн-Хатаб және Леонид Леоновтың «Пирамида» монументалды шығармасынан Дымков періште. Үш келуші де сол кездегі шоу-бизнесте жақсы жетістіктерге жетті: Вуланд жеке өнер көрсетті, Хоттабыч пен Дымков циркте жұмыс істеді. Ібілістің де, періштенің де Мәскеуден кетуі символдық, бірақ джин кеңестік астанада тамыр жайды.
3. Әдеби сыншылар Мастер мен Маргаританың сегізге дейін әр түрлі басылымдарын санайды. Олар атауын, кейіпкерлердің аттарын, сюжеттің бөліктерін, іс-әрекеттің уақытын және тіпті баяндау мәнерін өзгертті - бірінші басылымда ол бірінші адамда жүргізілді. Сегізінші басылымдағы жұмыс 1940 жылы жазушы қайтыс болғанға дейін жалғасты - Михаил Булгаков 13 ақпанда соңғы редакция жасады. Сондай-ақ, дайын романның үш басылымы бар. Олар әйелдер құрастырушыларының есімдерімен ерекшеленеді: «Редакторы Е.Булгакова», «Редакторы Лидия Яновская», «Редакторы Анна Сахакянц». Жазушының әйелінің редакциялық алқасы қолында 1960 жылдардағы қағаз басылымдары барларды ғана оқшаулай алады; оларды Интернеттен табу өте қиын. Ия, журналдың мәтіні толық емес - Елена Сергеевна «Мәскеудің» редакциясындағы талқылау кезінде кез-келген өзгеріске, егер роман басылып шықса ғана келіскенін мойындады. 1973 жылы романның алғашқы толық басылымын дайындаған Анна Саакянц Елена Сергеевна редакторлар тазартуға мәжбүр болған мәтінге көптеген түзетулер енгізгенін бірнеше рет қайталады (Е.Булгакова 1970 жылы қайтыс болды). Сахакянцтың өзі мен Лидия Яновскаяның редакциясын романның алғашқы сөйлемімен-ақ ажыратуға болады. Патриарх тоғандарында Сахакянц «екі азаматты», ал Яновская «екі азаматты» алды.
4. «Мастер және Маргарита» романы алғаш рет «Мәскеу» әдеби журналының екі санында жарық көрді және бұл нөмірлер қатарынан шыққан жоқ. Бірінші бөлім 1966 жылы No 11-де, ал екінші бөлім 1967 жылы No1-де жарық көрді. Олқылық жай түсіндірілді - КСРО-дағы әдеби журналдар жазылым арқылы таратылды және ол желтоқсан айында шығарылды. Қараша айында екінші бөлімі қаңтарда жарияланып, жарияланған «Мастер мен Маргарита» фильмінің бірінші бөлімі керемет жарнама болды, мыңдаған жаңа жазылушыларды жинады. Журналдағы романның авторлық нұсқасы байыпты редакциядан өтті - мәтіннің шамамен 12% -ы қысқартылды. Воландтың москвалықтар туралы монологы («тұрғын үй мәселесі оларды бүлдірді ...»), Наташаның иесіне деген таңданысы және Вуландтың шарының сипаттамасындағы барлық «жалаңаштық» жойылды. 1967 жылы роман толықтай екі рет басылды: эстон тілінде Eesti Raamat баспасында және орыс тілінде YMKA-Press-те Парижде.
5. «Мастер және Маргарита» атағы алғаш рет романмен жұмыс аяқталғанға дейін, 1937 жылы қазан айында пайда болды. Бұл әдемі тақырыпты таңдау ғана емес, мұндай өзгеріс шығарманың тұжырымдамасын қайта қарауды білдірді. Алдыңғы атаулар бойынша - «Инженер тұяғы», «Қара сиқыршы», «Қара теолог», «Шайтан», «Ұлы сиқыршы», «Шетелдік тұлпар» - бұл романның Воландтың Мәскеудегі бастан кешкен оқиғалары туралы әңгіме болғаны анық. Алайда, жұмыс барысында М.Булгаков семантикалық перспективаны өзгертіп, Ұстаз бен оның сүйіктісінің туындыларын алға тартты.
6. Өткен ғасырдың 70-ші жылдарының басында табиғатынан ақымақ өсек шықты, алайда ол бүгінгі күнге дейін өмір сүріп келеді. Бұл ертегіге сәйкес, Илья Ильф пен Евгений Петров «Мастер» мен «Маргарита» шығармаларын тыңдап, Булгаковқа «ежелгі» тарауларды алып тастаса, тек Мәскеудің шытырман оқиғаларын қалдырса, роман шығаруға уәде берді. Сот отырысының авторлары (немесе авторлары) «12 орындық» пен «Алтын бұзау» авторларының әдеби әлемдегі салмағын бағалауда мүлдем жеткіліксіз болды. Ильф пен Петров тұрақты негізде «Правданың» фельетонистері ретінде жұмыс істеді және сатиралары үшін олар көбіне пряник емес, манжеттер алып отырды. Кейде олар өздерінің фельетондарын қысқартусыз және тегістей алмай жариялай алмады.
7. 1935 жылы 24 сәуірде Ресейдегі және Кеңес Одағыдағы американдық дипломатия тарихында теңдесі жоқ Америкадағы Мәскеудегі елшілікте қабылдау өтті. АҚШ-тың жаңа елшісі Уильям Буллитт Мәскеуді таң қалдырды. Елшіліктің залдары тірі ағаштармен, гүлдермен және жануарлармен безендірілген. Тағамдар мен музыка мақтауға тұрарлық емес еді. Қабылдауға И.Сталиннен басқа бүкіл кеңес элитасы қатысты. Бұл техниканы егжей-тегжейлі сипаттаған Е.Булгакованың жеңіл қолымен бұл Мастер мен Маргарита тарихындағы басты оқиға болып саналады. Булгаковтар шақырылды - Михаил Александрович Буллитпен таныс болатын. Маған сол Торгсинде қара костюм мен аяқ киім сатып алу керек болды, ол кейін романнан жойылатын болды. Елена Сергеевнаның көркем табиғаты қабылдаудың дизайнымен таң қалдырды және ол оның сипаттамасындағы түстерге өкінбеді. Бұлғақов шайтанның айналасындағылар туралы айтуды қиялдаудың қажеті жоқ болып шықты - ол елшіліктің іші мен қонақтарына әртүрлі ат қоя отырып сипаттады. Булгаковтың басқа зерттеушілері одан әрі қарай жүрді - иісі жаман Борис Соколов барлығынан қақпақты жыртып алды, тіпті шардың қатысушыларын кеңестік элитадағы прототиптер деп тауып, оларды тез сипаттады. Әрине, доптың суретін жасай отырып, Булгаков Спасо-үйдің интерьерін пайдаланды (елшілік ғимараты осылай аталады). Алайда, сөздің әлемдегі ең ірі суретшілерінің бірі әйгілі қабылдауға бармай-ақ, көмірде ет сықырлау туралы немесе сарай іші туралы жаза алмады деп ойлау ақымақтық. Булгаковтың таланты оған мыңдаған жылдар бұрын болған оқиғаларды көруге мүмкіндік берді, кештің қандай да бір түрін айтпағанда.
8. Жазушылар ұйымына атау таңдап, Булгаков Мәскеу жазушыларын аяды. Сөйлеудің қысқалығы үшін сол кездегі қабілет, жазушының көңілін де, ашуын да келтіре алмайтын қысқартулар. Ол «Манжеттер туралы жазбаларында» вокзалда көрген ұранын «Дувлам!» - «Владимир Маяковскийдің жиырма жылдығы». Ол жазушылар ұйымын «Вседрупис» (Жазушылардың жалпы достығы), «Всемиопис» (Дүниежүзілік жазушылар қоғамы), тіпті «Всемиопил» (Дүниежүзілік жазушылар мен жазушылар қауымдастығы) деп атайтын болды. Массолиттің түпкілікті атауы (немесе «бұқаралық әдебиет» немесе «Мәскеу жазушылар қауымдастығы») өте бейтарап көрінеді. Сол сияқты, жазушының саяжай қонысы Переделкино Булгаков «Передракино» немесе «Дудкино» деп атағысы келді, бірақ «Перелигино» деген атпен шектелді, дегенмен ол «Өтірікші» сөзінен шыққан.
9. 1970 жылдары «Мастер және Маргарита» шығармаларын оқыған көптеген мәскеуліктер роман жылдары Берлиоздың басы кесілген жерде трамвай жолдары болмағанын еске түсірді. Булгаковтың бұл туралы білмеуі екіталай. Сірә, ол Берлиозды трамваймен қасақана өлтірген, өйткені бұл көлік түрін жек көрді. Михаил Александрович ұзақ уақыт бойы трамвай аялдамасында өмір сүріп, жол қозғалысы мен жол қозғалысының барлық дыбыстық бөлшектерін тыңдады. Сонымен қатар, сол жылдары трамвай желісі үнемі кеңейіп, маршруттар өзгеріп, рельстер бір жерге салынып, жол айырықтары ұйымдастырылып, трамвайлар толып кетіп, әр сапар азапқа айналды.
10. Романның мәтінін және М.Булгаковтың алдын-ала жазбаларын талдай отырып, Маргарита дәл сол Марго патшайымының шөбересі болды деген қорытындыға келуге болады, оған Александр Дюма өзінің аттас романын арнаған. Коровьев алдымен Маргарита «Марготаның жарқын ханшайымы» деп атайды, содан кейін оның үлкен әжесі мен кейбір қанды үйлену туралы ишара жасайды. Маргоэрит де Валуа, Марго патшайымының прототипі, өзінің еркектермен ұзақ және оқиғалы өмірінде бір-ақ рет - Наварсе Генриімен үйленді. Олардың 1572 жылы Париждегі барлық француз дворяндарының басын қосқан салтанатты үйленуі Санкт Бартоломей түні және «қанды той» деген лақап атпен жаппай қырғынмен аяқталды. Коровьевтің және Әулие Бартоломей түнінде Парижде болған өлім жынының сөздерін растайды. Ертегі осымен аяқталады - Маргерит де Валуа баласыз болды.
11. Маргаританың келуімен дерлік үзіліп қалған Воланд пен Бегемот шахмат ойыны, өздеріңіз білетіндей, тірі фигуралармен ойналды. Булгаков шахматқа құмар жан болатын. Ол тек өзін ойнап қана қоймай, спортпен және шахматтың шығармашылық жаңалықтарымен де қызығушылық танытты. Михаил Ботвинник пен Николай Рюмин арасындағы шахмат ойынының сипаттамасы оның жанынан өте алмады (және ол өзі де куә болған шығар). Содан кейін шахматшылар Мәскеу чемпионаты аясында тірі фигуралармен ойын ойнады. Қара түсті ойнаған Ботвинник 36-шы жүрісте жеңіске жетті.
12. «Мастер және Маргарита» романының кейіпкерлері Воробьевый Горы қаласынан Мәскеу қаласынан кетіп жатыр, өйткені бұл жерде қаланың ең биік нүктелерінің бірі орналасқан. Құтқарушы Мәсіхтің соборы Воробьевый төбелерінде тұрғызуға арналған. Қазірдің өзінде 1815 жылы Құтқарушы Мәсіхтің құрметіне ғибадатхана және Отан соғысындағы орыс армиясының жеңісі туралы жобаны Александр І мақұлдады. Жас сәулетші Карл Витберг ғибадатхананы жерден 170 метр биіктікте, ені 160 метр және баспалдақ диаметрі 90 метр болатын храм салуды жоспарлады. Витберг ең жақсы орынды таңдады - таулардың беткейінде өзенге сәл жақын, Мәскеу мемлекеттік университетінің бас ғимараты тұр. Содан кейін бұл Смоленск жолының арасында орналасқан Мәскеудің маңындағы қала болды, оның бойында Наполеон Мәскеуге келді және Калуга, ол ашуланып шегінді. 1817 жылы 24 қазанда ғибадатхананың ірге тасы өтті. Салтанатты шараға 400 мың адам қатысты. Өкінішке орай, құрылыс кезінде өзін Александрға қосқан Карл жергілікті топырақтың әлсіздігін ескермеген. Оған ақша жымқырды деп айып тағылды, құрылыс тоқтатылды, Волхонкада Құтқарушы Христ соборы салынды. Ғибадатхана мен оның меценаты болмаған кезде, Шайтан «Мастер және Маргарита» романындағы Торғай шоқыларынан орын алды.
13. Понтиус Пилате романның финалындағы өлмейтін луждың жанында креслоға отырған таудың басындағы жалпақ платформа Швейцарияда орналасқан. Люцерн қаласынан алыс емес жерде Пилате атты жалпақ төбесі бар тау бар. Оны Джеймс Бондтың фильмдерінің бірінен көруге болады - қар басқан таудың басында дөңгелек мейрамхана бар. Понтий Пилаттың қабірі жақын жерде орналасқан. М.Булгаковты үндестік - латынша «киіз бас киім» «пиллейтус» қызықтырса да, бұлттармен қоршалған Пилате тауы көбінесе бас киімге ұқсайды.
14. Булгаков Мастер мен Маргаританың іс-әрекеті болатын жерлерді дәл сипаттады. Сондықтан зерттеушілер көптеген ғимараттарды, үйлерді, мекемелер мен пәтерлерді анықтай алды. Мысалы, соңында Булгаков өртеп жіберген Грибоедов үйі - осылай аталады. Герцен үйі (ол жерде отты Лондон революциясы дүниеге келген). 1934 жылдан бастап ол Орталық Жазушылар үйі деген атпен танымал.
15. Маргаританың үйінің астына үш үй сыйады және бір уақытта сыймайды. Спиридоновка 17-де орналасқан сарай сипаттамаға сәйкес келеді, бірақ орналасқан жеріне сәйкес келмейді. Власьевский жолағындағы №12 үй өте дәл жерде орналасқан, бірақ сипаттамаға сәйкес ол Маргаританың тұрғын үйі емес. Ақыры, алыс емес жерде, Остоженка 21-де араб елдерінің бірінің елшілігі орналасқан особняк бар. Бұл сипаттамасында ұқсас, және ол әлі күнге дейін орнында емес, бірақ Булгаков сипаттаған бақ жоқ және болмайды.
16. Керісінше, магистратурада тұруға кем дегенде екі пәтер қолайлы. Бірінші иесі (9 Мансуровский жолағы), актер Сергей Топленинов сипаттаманы әрең естіп, жертөледегі екі бөлмесін таныды. Павел Попов пен оның әйелі Анна, Лев Толстойдың немересі, Булгаковтардың достары да үйде 9-нөмірде тұрған, сонымен қатар екі бөлмелі жартылай жертөледе, бірақ Плотниковский жолағында тұрған.
17. Романдағы No50 пәтер No 302-bis үйде екені белгілі. Шынайы өмірде Булгаковтар отбасы Үлкен Садовая көшесі, 10-үйдегі 50-пәтерде тұрды. Үйдің сипаттамасына сәйкес, олар дәл сәйкес келеді, тек Михаил Александрович кітап ғимаратына жоқ алтыншы қабатты берді. Қазір No50 пәтерде Булгаковтың үй мұражайы орналасқан.
18. Торгсин («Шетелдіктермен сауда жасау») әйгілі «Смоленск» гастрономының немесе №2 Гастрономаның (Гастронома №1 «Елисеевский») предшественниги болды. Торгсин бірнеше жыл ғана өмір сүрді - алтын және зергерлік бұйымдар, олар үшін кеңес азаматтары торгсиндік талондар жүйесі арқылы сатып ала алады, аяқталды және шетелдіктерге басқа дүкендер ашылды. Осыған қарамастан, «Смоленский» ұзақ уақыт бойы өзінің брендін өнім ассортиментінде де, қызмет көрсету деңгейінде де сақтап келді.
19. «Мастер және Маргарита» романының толық мәтінін Кеңес Одағында және шетелде жариялауға Константин Симонов үлкен ықпал етті. Булгаковтың әйелі үшін Симонов Михаил Александровичті қуған Жазушылар одағының персонажы болды - жас, тез мансап жасады, КСРО Жазушылар Одағының билік дәліздеріне кірген хатшысы. Елена Сергеевна оны жай ғана жек көрді. Алайда, Симонов сондай күшпен әрекет еткені соншалық, кейінірек Елена Сергеевна қазір оған жек көретін сүйіспеншілікпен қарайтынын мойындады.
20.Мастер мен Маргарита шығарылғаннан кейін сөзбе-сөз шетелдік басылымдар өрбіді. Дәстүр бойынша эмиграциялық баспалар бірінші болып жүгірді. Бірнеше айдан кейін жергілікті баспагерлер романның түрлі тілдерге аудармаларын шығара бастады. 1960 жылдардың аяғы мен 70 жылдардың басында кеңес жазушыларының авторлық құқығы Еуропадағы ең салқын көзқараспен кездесті. Сондықтан үш итальяндық немесе екі түрікше аударма бір уақытта басылып шығуы мүмкін. АҚШ-тағы авторлық құқықтар күресінің тірегінде де екі аударма бір уақытта дерлік жарық көрді. Жалпы, романның төрт аудармасы неміс тілінде, бір нұсқасы Бухаресте жарық көрді. Румын тілі шығынсыз қалмады - ол өзінің Бухаресттік басылымын да алды. Сонымен қатар, роман голланд, испан, дат швед, фин, сербо-хорват, чех, словак, болгар, поляк және басқа да ондаған тілдерге аударылған.
21. Мастер мен Маргарита бір қарағанда, кинорежиссердің арманы. Түрлі-түсті кейіпкерлер, бірден екі оқиға желісі, сүйіспеншілік, жала мен сатқындық, әзіл мен ашық сатира. Алайда романның фильмдік бейімделуін санау үшін саусақтар жеткілікті. Бірінші құймақ, әдеттегідей, кесек болып шықты. 1972 жылы Анджей Важда «Пилате және басқалары» фильмін түсірді. Атауы қазірдің өзінде түсінікті - поляк бір оқиға желісін алды. Оның үстіне, ол Пилат пен Ишуаның арасындағы қарама-қарсылықтың дамуын бүгінгі күнге дейін жеткізді. Барлық басқа режиссерлер түпнұсқа есімдерді ойлап тапқан жоқ. Югославия Александр Петрович сонымен қатар бірден екі сюжет салмады - өз фильмінде Пилате мен Ешуа желісі театрдағы спектакль болып табылады. Дәуірлік фильм 1994 жылы түсірілімге сол кездегі орыс киносының элитасын тарта білген Юрий Кара түсірген. Фильм жақсы болып шықты, бірақ режиссер мен продюсерлер арасындағы келіспеушіліктер салдарынан картина тек 2011 жылы - түсірілімнен 17 жылдан кейін ғана шықты. 1989 жылы Польшада жақсы телехикая түсірілді. Режиссер Владимир Бортконың басшылығымен ресейлік команда да (2005) жақсы жұмыс жасады. Атақты режиссер телесериалды роман мәтініне мүмкіндігінше жақындатуға тырысты және ол экипажмен бірге сәтті болды. Ал 2021 жылы «Аңыз No17» және «Экипаж» фильмдерінің режиссері Николай Лебедев Ершалайм мен Мәскеудегі оқиғалардың өзіндік нұсқасын түсірмекші.
